Tho^n Vu~ An thuo^.c xa~ Bi`nh Tho., mo^.t vu`ng dda^'t nho? he.p vo+'i khoa?ng ba chu.c gia ddi`nh ngu+o+`i Kinh, tu+` mie^`n xuo^i le^n khai kha^?n tro^`ng ra^~y, trong ddi.a dda^`u ti?nh Ye^n Ba'y, me' ta^y nam gia'p ranh So+n La\. Ha`ng na(m, cu+' va`o ddo^. cuo^'i ddo^ng, tho^n da^n thu+o+`ng le^n khu nghi~a trang dde^? la`m co?, do.n de.p, chua^?n bi. cho le^~ Ta?o Mo^. thu+o+`ng to^? chu+'c va`o nga`y mo^`ng bo^'n Te^'t. 

Nga`y 24 tha'ng cha.p na(m Canh Ngo. (1930), khoa?ng nu+?a na(m sau khi 13 lie^.t si~ Vie^.t Nam Quo^'c Da^n DDa?ng dde^`n no+. Nu+o+'c, cu. DDo^` Vu~ cu`ng con cha'u le^n nghi~a trang nhu+ mo.i na(m dde^? su+?a sang pha^`n mo^. cu. Ba`. Do mo^.t chu+'ng be^.nh nan y, cu. Ba` 62 tuo^?i dda~ tha^'t lo^.c ba na(m tru+o+'c. DDo^'i vo+'i cu. DDo^`, ba` Vu~ vu+`a la` ngu+o+`i ba.n ddo+`i, vu+`a la` ngu+o+`i ddo^`ng chi' trong nhu+~ng hoa.t ddo^.ng cho^'ng Pha'p. Ga^`n to+'i nghi~a trang, Cu. ra^'t nga.c nhie^n khi tha^'y re?o dda^'t phi'a Nam xu+a nay va^~n bo? hoang, mo.c le^n mo^.t tha?o am ma` ba ma(.t chung quanh dda~ tro^`ng nhu+~ng ha`ng chuo^'i xanh tu+o+i cu`ng nhie^`u luo^'ng rau die^'p, xu ha`o, ca?i ba('p...

Co^ng vie^.c su+?a sang pha^`n mo^. cu. Ba` xong xuo^i, cu. DDo^` cho con cha'u ve^` nha` tru+o+'c, ro^`i men theo mo^.t lo^'i mo`n dde^'n ga^`n tha?o am. DDo' la` mo^.t ngo^i nha` nho? mo^.t gian hai cha'i lo+.p bo^?i, tu+o+`ng va'ch dda^'t. Tre^n sa^n co?, mo^.t la~o nha^n ma(.c qua^`n a'o na^u ddang pho+i khoai lang kho^. Nha'c tha^'y cu. DDo^` ddang bu+o+'c to+'i, la~o o^ng ngu+o+'c nhi`n, vui ve?:

- Xin cha`o cu.!

Cu. DDo^` tu+o+i cu+o+`i:

- Kho^ng da'm, cha`o o^ng! Ga^`n na(m nay to^i mo+'i le^n khu nghi~a trang na`y ne^n chu+a ddu+o+.c bie^'t o^ng...

La~o o^ng ddu+'ng le^n, cha('p tay tru+o+'c ngu+.c:

- Thu+a cu., chu'ng to^i ho. DDie^`n, tu+` mie^`n xuo^i le^n mo+'i nha^.p ti.ch, la.i pha?i tu+. tu'c no+i o+? ne^n tha^.t co' lo^~i vi` chu+a ddi cha`o tha(m quy' cu....

Cu. DDo^` nie^`m no+? nga('t lo+`i:

- DDie^`n tie^n sinh kho^ng ca^`n kha'ch sa'o. Se~ co`n nhie^`u di.p dde^? tie^n sinh cu`ng ca'c Bo^ La~o tho^n na`y tu+o+ng kie^'n. To^i ho. Nguye^~n, ngu+o+`i quen thu+o+`ng go.i la` cu. DDo^` Nguye^~n. Thu+.c la` tam sinh hu+~u ha.nh ddu+o+.c ga(.p tie^n sinh ho^m nay.

DDie^`n la~o va'i the^m mo^.t la^`n ro^`i vui ve?:

- Ca?m o+n Cu. ha. co^'. Nhu+ng xin ddu+`ng du`ng hai tie^'ng tie^n sinh. 

- Va^ng, o^ng DDie^`n! Cha(?ng hay quy' quye^'n...

- Thu+a, chu'ng to^i chi? o+? mo^.t mi`nh tu+` nhie^`u na(m nay. Ki'nh mo+`i Cu. vo^ trong du`ng tra`.

Cu. DDo^` la('c dda^`u:

- Ca?m o+n o^ng DDie^`n, chu'ng to^i pha?i ve^` ke?o bo.n tre? mong. 

Cha(?ng la` bu+~a nay co' dda'm gio^~ tie^.n no^.i. Xin o^ng DDie^`n cho phe'p.

DDie^`n la~o la.i cha('p tay:

- Va^.y to^i kho^ng da'm giu+~. Xin cho to^i ta^m hu+o+'ng go'p pha^`n tu+o+?ng nie^.m cu. Ba`.

Cu. DDo^` cu~ng cha('p tay dda'p le^~:

- DDa ta. o^ng DDie^`n, mong co' di.p ta'i kie^'n!

- To^i cu~ng mong nhu+ va^.y. Cu. la.i nha`!

- Cha`o o^ng DDie^`n.

DDo' la` la^`n dda^`u tie^n va` cu~ng la` la^`n sau cho't cu. DDo^` ga(.p DDie^`n la~o. Vi` mu`a Thu na(m a^'y, mo^.t co+n lo^'c xoa'y lu+o+'t ngang re?o phi'a nam cu?a nghi~a trang tho^n Vu~ An, dda~ cuo^'n theo ngo^i nha` tranh cu?a DDie^`n La~o, ha^`u nhu+ kho^ng co`n dde^? la.i ve^'t ti'ch gi`, ngoa`i mo^.t o^'ng tre gia` va^~n co`n dda^.y ki'n bi. gio' cuo^'n va(ng ra me' so^ng Ngo`i Hu't, ga^`n Lie^n Ti?nh Lo^. 13. 

So+? di~ tho^n da^n bie^'t o^ng tre na`y la` cu?a DDie^`n la~o, vi` ngu+o+`i nha(.t ddu+o+.c ddem ve^` trao cho cu. DDo^` Nguye^~n, nho+` cu. ddo.c nhu+~ng trang chu+~ No^m cuo^.n tro`n dde^? be^n trong. Ngay buo^?i to^'i ho^m ddo', sau nhie^`u toa'n do` ti`m to^ng ti'ch DDie^`n la~o ca? na(m nga`y ma` chu+a co' ta(m ho+i, cu. DDo^` mo+? cuo^.n gia^'y ba?n, ddo.c bu't tu+. cu?a DDie^`n la~o, ngu+o+`i ma` tuy chu+a o+? la^u ta.i ddi.a phu+o+ng na`y, nhu+ng dda~ khie^'n ba` con ca?m me^'n vi` ddu+'c ddo^., vi` lo`ng thu+o+ng ngu+o+`i luo^n cu+'u giu'p ke? lo+~ ddu+o+`ng hay ga(.p kho' kha(n trong quan ho^n tang te^'. 

Cu?a cho kho^ng ba(`ng ca'ch cho, - co^? nha^n thu+o+`ng no'i -, cu?a DDie^`n la~o qua cung ca'ch bie^?u lo^. tu+` ta^m, a^n ca^`n, dda~ khie^'n tho^n da^n tra^n tro.ng. Thie^n tai vu+`a xa?y ra, la.i chi? gia'ng ho.a tre^n DDie^`n la~o la`m cho nhie^`u ngu+o+`i vo^.i cho la` Tro+`i kho^ng co' ma('t. Ngu+o+`i ta dda('p mo^.t ngo^i mo^. tu+o+.ng tru+ng ngay tre^n ne^`n tha?o am cu?a DDie^`n la~o, tre^n bia dda' co' kha('c do`ng chu+~: DDie^`n Thi. La~o O^ng Chi Mo^. dde^? to? lo`ng ki'nh nho+'.

Du+o+'i a'nh sa'ng cu?a ngo.n dde`n Hoa Ky` , cu. DDo^` Nguye^~n cha(m chu' ddo.c nhu+~ng ha`ng chu+~ no^m, di bu't cu?a DDie^`n la~o:

To^i vie^'t nhu+~ng do`ng chu+~ na`y trong lu'c co`n kho?e ma.nh sa'ng suo^'t, nhu+ mo^.t ca'ch ba`y to? su+. tho^'ng ho^'i ve^` to^.i a'c ma` to^i dda~ ga^y ra nhie^`u na(m tru+o+'c. Nhu+~ng vie^.c thie^.n ma` to^i thu+.c hie^.n trong nhie^`u na(m ga^`n dda^y o+? nhu+~ng no+i kha'c va` ta.i ddi.a phu+o+ng na`y, kho^ng ddu? chuo^.c to^.i cho to^i trong muo^n mo^.t! Tu+` nhie^`u na(m nay, to^i linh ca?m sa('p dde^'n nga`y hi`nh pha.t se~ to+'i. Nhu+ng to^i kho^ng the^? bie^'t tru+o+'c Vie^.c Tro+`i: to^i se~ bi. se't dda'nh, bi. ngu+o+`i ta sa't ha.i, bi. dda('m thuye^`n, ho?a tai, ngo^. ddo^.c...hay mo^.t tai ho.a na`o kha'c. Du` du+o+'i hi`nh thu+'c na`o cu?a Lua^.t Tro+`i gia'ng ho.a dde^? xu+? pha.t to^.i lo^~i do mi`nh ga^y ra, to^i cu~ng cu'i dda^`u nha^.n la~nh. To^i co`n ddu+o+.c so^'ng dde^'n nga`y ho^m nay - tha'ng tro.ng ha., na(m Ta^n Mu`i (*) - cu~ng dda~ la` may ma('n la('m. Sau khi to^i dde^`n to^.i, da'm mong ddo^`ng ba`o ddu+`ng tang chay, la^.p mo^., ca^`u sie^u... to^i kho^ng dda'ng nha^.n lo`ng thu+o+ng cu?a ddo^`ng ba`o\. Ha~y cho^n ca^'t so+ sa`i, ho+.p ve^. sinh cho ke? to^.i lo^~i na`y, ddu+o+.c nhu+ va^.y to^i tha`nh ki'nh tri a^n lie^.t quy' vi..

To^i dda~ ga^y nhie^`u tro.ng to^.i, nay tru+o+'c khi dde^`n tra?, to^i xin gia~i ba`y cu`ng ddo^`ng ba`o, tru+o+'c la` dde^? gia?i oan cho hai ke? ba^'t ha.nh dda~ na(`m xuo^'ng du+o+'i ba`n tay va^'y ma'u cu?a to^i, sau la` dde^? va.ch tra^`n bo^. ma(.t thu+.c cu?a mo^.t te^n sa't nha^n dda'ng nguye^`n ru?a la` to^i\.

Na(m A^'t Ma~o (**), to^i gia nha^.p mo^.t dda?ng cu+o+'p do.c theo mie^`n duye^n ha?i phu? Nghi~a Hu+ng thuo^.c ti?nh Nam DDi.nh. Chu'ng to^i uo^'ng ma'u a(n the^` kho^ng bao gio+` pha?n bo^.i to^? chu+'c. DDa?ng cu+o+'p cu?a chu'ng to^i chuye^n xu+? du.ng nhu+~ng ca^y pho'ng co' hi`nh da'ng chie^'c bu't chi`, gio^'ng nhu+ chie^'c mai thu+o+`ng du`ng dde^? dda`o dda^'t, nhu+ng lu+o+~i lo+'n cuo^.n tro`n va` ca'n da`i ho+n, la`m ba(`ng mo^.t thu+' tre gia` dda~ nga? ma`u va`ng a'nh. Mo^.t dda^`u la` lu+o+~i "bu't" ddu+o+.c "to^" ba(`ng the'p ddu? tuo^?i, sa('c be'n vo^ cu`ng; mo^.t dda^`u ddu+o+.c ddu.c lo^~ dde^? buo^.c so+. da^y da`i tu`y theo su+'c pho'ng ddi, ba('t la.i cu?a ngu+o+`i su+? du.ng. 

Sau va`i na(m dda'nh cu+o+'p nhie^`u no+i, na(m a^'y, chu'ng to^i 6 ngu+o+`i, "a(n ha`ng" ta.i nha` mo^.t te^n ddie^`n chu? gian a'c ven so^ng DDa'y nha^n dde^m ta^n ho^n ddu+'a con trai cu?a y\. Vi` la` mo^.t ddi.a chi? quen, ne^n chu'ng to^i ca^?n tha^.n bi.t ma(.t tru+o+'c khi ba^.t ho^`ng (***). Thu+o+`ng le^., trong mo^.t chuye^'n a(n ha`ng, ca^`n thu chie^'n lo+.i pha^?m, chu? ye^'u la` va`ng ba.c ro^'i ta('t dduo^'c ru't nhanh ve^` nhie^`u phi'a kha'c nhau\. Mo^.t tay ca^`m ca^y dduo^'c cha'y ru+.c, mo^.t tay ca^`m Bu't Chi` , to^i dda.p cu+?a ca(n pho`ng co' hai chu+~ Ta^n Ho^n ba(`ng gia^'y ddo?. Kho^ng tha^'y chu' Re^?. To^i cho ra(`ng te^n na`y dda~ cha.y thoa't, kho^ng ki.p ke'o theo co^ vo+. mo+'i\. Co^ da^u ma(.c a'o cu+o+'i, run ra^?y ne'p mi`nh be^n go'c giu+o+`ng.

Tho^'t nhie^n to^i que^n ba(?ng vie^.c lo^.t nu+~ trang ma` dda(m dda(m nhi`n ca'i nhan sa('c mo+n mo+?n dda`o to+ cu?a co^ ga'i\. Ta` ta^m no^?i da^.y, to^i da^.p ta('t ngo.n dduo^'c ro^`i du`ng su+'c dde` be.p su+. cho^'ng cu+. ye^'u o+'t cu?a co^ ta dde^? tho?a ma~n thu' ti'nh... Ba^'t ngo+` chie^'c kha(n bi.t ma(.t cu?a to^i bi. ke'o le^.ch qua mo^.t be^n. Tie^'ng co^ ga'i ru' le^n:

- Tro+`i o+i! O^ng Pho' Ta'ch!

Pha?n u+'ng tu+'c kha('c cu?a to^i la` ca^`m me'p chie^'c kha(n dden che ma(.t la.i\. Thu+`a lu'c to^i vo^ y', co^ ga'i co`n lo~a the^? vu.t cha.y ra ngoa`i. To^i thoa'ng tha^'y mo^.t ngu+o+`i ke'o tay co^ ta ddi\. To^i vo^.i ca^`m bu't chi` dduo^?i theo. DDa~ lo^. die^.n, to^i gie^'t ngu+o+`i, die^.t kha^?u\. Hai ngo.n bu't lie^n tie^'p ddu+o+.c to^i pho'ng ra, tha^u la.i\. Tru+o+'c khi tha'o cha.y, to^i co`n tha^'y hai bo'ng ngu+o+`i gu.c nga~ tre^n sa^n pho+i lu'a, ga^`n mo^.t go^'c ca^y cau va` chie^'c chum hu+'ng nu+o+'c mu+a! Sau vu. na`y, to^i bi. loa.i ra kho?i to^? chu+'c, vi` kho^ng co' ... chie^'n lo+.i pha^?m trong dde^m cu+o+'p ddo'.

Nhie^`u nga`y lie^n tie^'p, to^i thu+o+`ng na(`m mo+ tha^'y hai tha^y ngu+o+`i bi. ngo.n bu't dda^m tu+` sau lu+ng ra tru+o+'c ngu+.c, ma'u tuo^n xo^'i xa?. Nha^'t la` khuo^n ma(.t khie^'p dda?m cu?a co^ ga'i\. Co' buo^?i chie^`u nhi`n ra khoa?ng tro+`i nu+o+'c me^nh mo^ng, to^i tha^'y so+. ha~i mo^.t su+. ba'o oa'n na`o ddo' tu+` hai ke? bi. che^'t oan giu+~a tuo^?i thanh xua^n. Da^`n da^`n, to^i tha^'y hi`nh nhu+ su+. dde^`n to^.i sa('p ba('t dda^`u\. So^'ng ca(ng tha(?ng nhu+ va^.y ho+n hai na(m, to^i kho^ng co'n chi.u no^?i khung ca?nh quen thuo^.c mo^~i khi ddi qua no+i bi. cu+o+'p, to^i tu+` gia~ vo+. con, no'i la` ddi le^n Ha` No^.i ti`m vie^.c la`m, vie^.n le~ nghe^` tho+. mo^.c kho^ng kha' ddu+o+.c! Nhu+~ng so^' cu?a da`nh du.m ddu+o+.c sau hai na(m trong DDa?ng Cu+o+'p Bu't Chi`, to^i dde^? la.i pha^n nu+?a cho vo+. con, pha^n nu+?a to^i ddem theo\. To^i dda~ so^'ng nhie^`u na(m o+? ma.n Nu'i Voi, Ho`a Bi`nh va` Nghi~a Lo^., So+n La, tru+o+'c khi to+'i ngu. cu+ no+i dda^y. To^i tu+. tu trong nhu+~ng na(m xa nha`, ra'ng cu+'u giu'p nhu+~ng ngu+o+`i cu`ng kho^? ho`ng ta. to^.i trong muo^n mo^.t vo+'i Tro+`i\.

Ta.i dda^y, nhu+ ddo^`ng ba`o dda~ bie^'t, to^i la`m ngo^i nha` tranh, be^` ngoa`i so^'ng ba(`ng hoa lo+.i ma^'y thu+?a vu+o+`n, mu.c ddi'ch la`m vie^.c thie^.n dde^? ho^`i hu+o+'ng co^ng ddu+'c cho hai ngu+o+`i bi. to^i sa't ha.i\. Tu+` ho+n nu+?a na(m nay, to^i linh ca?m sa('p to+'i nga`y mi`nh pha?i dde^`n to^.i\. Lua^.t tro+`i chi' co^ng, to^i tin nhu+ va^y. Chi? kho^ng bie^'t to^i se~ pha?i dde^`n tra? ba(`ng ca'ch na`o: bi. sa't ha.i, se't dda'nh, ngo^. ddo^.c, dda('m thuye^`n, Ta^y ba('t ddem che'm vi` nghi ngo+` cho^'ng Pha'p (ne^'u va^.y cu~ng vinh du+. cho to^i la` ke? kho^ng xu+'ng dda'ng). Nhu+ng du` ba(`ng ca'ch na`o, to^i cu~ng cam lo`ng nha^.n la~nh. Chi? mong ddu+o+.c toa`n tha^n ma` che^'t va` vo+. con to^i kho^ng bao gio+` bie^'t dda~ co' ngu+o+`i cho^`ng, ngu+o+`i cha dda'ng nguye^`n ru?a na`y.

Sau cu`ng la` nguye^.n vo.ng cu?a to^i, xin chi'nh quye^`n ddi.a phu+o+ng vui lo`ng giu'p cho: To^i co' hai ma^~u vu+o+`n co' gia^'y to+` tru+o+'c ba., i't hie^.n kim va` ngo^i nha` tranh, xin ddu+o+.c cu'ng va`o vie^.c tu+` thie^.n.

To^i xin ky' te^n sau dda^y la`: DDoa`n Va(n Ta'ch.

Hoa`ng Ngo.c Lie^n

Ghi chu': 
* Na(m 1931.
** Na(m 1915.
*** DDo^'t dduo^'c cho sa'ng.